Παρουσίαση – Κριτική από τη Νεφέλη Χατζηδιάκου
Ο Adrien Candiard γεννήθηκε το 1982. Είναι Δομινικανός μοναχός, απόφοιτος της École normale supérièure και του Ινστιτούτου Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού. Ζει στο Κάιρο και είναι μέλος του Δομινικανού Ινστιτούτου Ανατολικών Σπουδών του Καΐρου.
Το βιβλίο «Κατανοώντας το Ισλάμ ή μάλλον γιατί δεν το καταλαβαίνουμε καθόλου» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση Κατερίνας Λαμπρινού και με την επιστημονική θεώρηση του Γιάννη Μπαλαμπανίδη.
«Κατανοώντας το Ισλάμ ή μάλλον γιατί δεν το καταλαβαίνουμε καθόλου»
Το βιβλίο του Αντριέν Καντιάρ με τον παιγνιώδη τίτλο «Κατανοώντας το Ισλάμ ή μάλλον γιατί δεν το καταλαβαίνουμε καθόλου» επιχειρεί να δώσει σύντομες και μεστές απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα που θέτει το δυτικό υποκείμενο για το Ισλάμ: αν πρέπει να το φοβόμαστε, αν απειλεί τον δυτικό τρόπο ζωής και την ειρήνη στον κόσμο. Ένας δομινικανός μοναχός έρχεται να βάλει τα πράγματα στη θέση τους και εκπλήσει με την απλότητα και την αμεσότητα μιας γραφής που ωστόσο δεν διστάζει να κάνει βαθιές και καίριες τομές και συγκρίσεις.
Αναμφίβολα η αμεσότητα και η καθαρότητα του λόγου είναι το πρώτο χαρακτηριστικό που παρατηρεί κανείς στο βιβλίο του Καντιάρ. Ωστόσο η συγγραφική του δεινότητα δεν περιορίζεται σε αυτά τα χαρακτηριστικά. Έχει χυθεί πολύ μελάνι, ιδιαιτέρως στην Γαλλία, για να περιγραφεί, να αναλυθεί και να εξηγηθεί το Ισλάμ και συχνά μια απλή εξήγηση δεν ικανοποιεί ως προς το βάθος της ανάλυσης που απαιτείται για να προσεγγισθεί ένα τόσο πολύπλοκο ζήτημα. Στην περίπτωση του Καντιαρ, ο συγγραφέας γνωρίζει πως το αντικείμενο με το οποίο καταπιάνεται δεν μπορεί να εξαντληθεί σε ένα μικρό βιβλίο που προέκυψε από μία διάλεξη και εκ προοιμίου εξηγεί στον αναγνώστη πως θα καταπιαστεί με ένα βασικό θέμα: να εξηγήσει ακριβώς γιατί το ζήτημα του Ισλάμ είναι περίπλοκο. Περιορίζοντας έτσι το θέμα του καταφέρνει τελικά να μας κάνει να καταλάβουμε πολύ περισσότερα για το Ισλάμ από όσα φανταζόμασταν πριν αρχίσουμε την ανάγνωση.
Καταρχάς καταπιάνεται με τον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε στη Δύση την “κρίση του Ισλάμ” και εντοπίζει το εξής παράδοξο: άλλοι ουσιοποιούν το Ισλάμ θεωρώντας το αυτό καθαυτό τη “ρίζα του κακού” ενώ άλλοι το εξαλείφουν τελείως και αναζητούν αποκλειστικά σε άλλους παράγοντες (κοινωνικούς, ιστορικούς, πολιτισμικούς κλπ) την αιτία της βίας που ασκείται στο όνομα του Ισλάμ.
Ο συγγραφέας ισχυρίζεται πως στην πρώτη περίπτωση η ουσιοποίηση του Ισλάμ αγνοεί την πολιτισμική ποικιλομορφία των ανά τον κόσμο μουσουλμάνων και αποσιωπά το γεγονός πως η “τζιχάντ” ή ο ιερός πόλεμος έχει χρησιμοποιηθεί είτε ως προσωπικό κέλευσμα για τον κολασμό των απίστων, είτε ως συλλογική υποχρέωση που θα πρέπει να εκπληρωθεί από τη νόμιμη πολιτική αρχή είτε ως εσυτερικό κάλεσμα για πόλεμο ενάντια στα κατώτερα πάθη μας και για ασκητισμό. Εξηγεί πως το Κοράνι είναι ένα αρχαίο κείμενο εξαιρετικά δυσνόητο και αντιφατικό, γραμμένο σε μια γλώσσα που ήδη κατά τον Μεσαίωνα δεν ήταν απολύτως κατανοητή. Το Ισλαμ, εξηγεί ο συγγραφέας, έχει κατά καιρούς υιοθετήσει διαφορετικές ερμηνείες του Κορανίου και οι ερμηνείες αυτές δεν είναι ούτε υποχρεωτικά βίαιες ούτε υποχρεωτικά μη βίαιες. Επίσης το Κοράνι συνοδεύεται από πλήθος απολογητικών κειμένων, τις Χαντίθ, και το σώμα της Ισλαμικής νομολογίας, τη Σαρία. Όλα αυτά συνυπήρξαν κατά καιρούς με διάφορα άλλα δικαιϊκά συστήματα. Ως εκ τούτου, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα Ισλάμ αλλά για πολλά διαφορετικά Ισλάμ που καθορίζονται από την επιλογή στην ερμηνεία του ιερού λόγου, την ιστορική συγκυρια και το κατά καιρούς κοινωνικό και πολιτισμικό συμφραζόμενο.
Στο σημείο αυτό όμως ο Καντιαρ μας προειδοποιεί πως δεν θα ήταν σωστό να φτάσουμε την ανάλυσή μας στο άλλο άκρο και εξαιτίας της πολυπλοκότητας του Ισλαμ να το εξαλείψουμε μια και καλή από την εξίσωση και να θεωρήσουμε πως δεν παίζει κανένα ρόλο στο δράμα που παρακολουθούμε. Το Ισλάμ δεν είναι ούτε η μοναδική αιτία αλλά ούτε και ένα ανούσιο σύμπτωμα κάποιου άλλου πράγματος. Αναζητώντας λοιπόν “τη ρίζα του κακού” αυτή τη φορά μέσα στο Ισλάμ εξηγεί την σημασία που έχει για τους μουσουλμάνους η θρησκευτική κοινότητα και πώς παρά τον κατακερματισμό τους αποβλέπουν σε ένα κοινό φαντασιακό της επιστροφής στην πρωταρχική κοινότητα, ένα φαντασιακό που αντανακλά το Χαλιφάτο του Ισλαμικού κράτους. Σύμφωνα με αυτήν την συλλογιστική, η “κρίση του Ισλάμ” είναι πρωτίστως εσωτερική και έχει να κάνει με τον ορισμό της ορθοδοξίας. Το χαλιφάτο βρήκε πρόσφορο έδαφος και εξάγει στον δυτικό κόσμο ένα μέρος της εσωτερικής διαμάχης του Ισλάμ ανάμεσα σε δύο ρεύματα που αντιλαμβάνονται με τελείως διαφορετικό τρόπο το “ανήκειν” στο Ισλαμ και το βίωμα της συγκεκριμένης θρησκείας.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας καταπιάνεται με την διένεξη σουνιτών και σιιτών, πώς οι σιίτες κατάφεραν από πολύ μικρή ομάδα να ηγηθούν ολόκληρων κρατών, όπως του Ιραν, και πώς η άνοδος των σιιτών έφερε την “απάντηση” των σουνιτών με την οργάνωση Τζιχαντ υποκινούμενης από τη Σαουδική Αραβία εναντίον των σοβιετικών στο Αφγανιστάν. Προχωρώντας ακόμη παραπέρα, ο συγγραφέας μας αναλύει τη σημασία διαφόρων αιρέσεων στο εσωτερικό των σουνιτών και ειδικά των σαλαφιστών από τους οποίους τελικά θα ξεπηδήσει το ISIS και το Ισλαμικό Κράτος.
Ειδικά η αναφορά στον σαλαφισμό, που είναι αρκετά εκτενής, ρίχνει φως στα ιστορικά και κοινωνικά αίτια ανόδου μιας κατά τ’άλλα περιθωριακής αίρεσης η οποία στις μέρες μας αναμετράται με το παραδοσιακό Ισλάμ με ολέθριες συνέπειες μεταξύ άλλων και για τη Δύση. Ο σαλαφισμός, εξηγεί ο συγγραφέας, γεννήθηκε ως κίνημα μεταρρύθμισης ενάντια στο παραδοσιακό Ισλάμ που γνώρισε την ήττα από την αναμέτρησή του με τη Δύση. Το παραδοσιάκο Ισλάμ κατηγορήθηκε πως ήταν η ρίζα της παρακμής του αραβικού κόσμου και απέναντί του ορθόθηκαν δύο πολύ διαφορετικά κινήματα: τα εκσυγχρονιστικά και εκκοσμικευτικά (όπως οι νεότουρκοι) και ο σαλαφισμός που κοιτούσε προς την κατεύθυνση της παράδοσης και της επιστροφής στα πρώτα χρόνια του χαλιφάτου. Ο σαλαφισμός βλέπει το απώτατο παρελθόν ως πηγή ανανέωσης και αναφέρεται σε ένα “αυθεντικό” Ισλάμ, πρόκειται για ένα νεωτερικό ωστόσο κίνημα που αντιμάχεται το παραδοσιακό Ισλάμ και αντλεί έμπνευση από μια εποχή για την οποία ελάχιστα είναι γνωστά δημιουργώντας ένα φαντασιακό που ποτέ δεν έχει δοκιμαστεί ως κοινωνική πραγματικότητα.
Ο Καντιάρ καταφέρνει σε ελάχιστες σελίδες να μας δώσει μια πολύ σαφή εικόνα της “κρίσης του σύγχρονου Ισλάμ” και των όσων διακυβεύονται εντός ενός πεδίου εξαιρετικά δαιδαλώδους και πολύπλοκου. Με ζωντανό και εύληπτο λόγο, αναλύει τα βασικά ρεύματα του σύγχονου Ισλάμ και αποπειράται να δώσει απαντήσεις σε εύλογα και καίρια ερωτήματα. Είναι σίγουρα ένα ανάγνωσμα που φωτίζει σημαντικές πτυχές ενός ζητήματος που δυστυχώς θα συνεχίσουμε να συζητάμε στις μέρες και στα χρόνια που έρχονται.